De afgelopen weken is Nederland in de greep van eieren. De Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit (NVWA) waarschuwde consumenten eind juli dat ze beter geen eieren konden eten omdat de gevaarlijke stof fipronil in sommige eieren terecht was gekomen. Sindsdien is er veel ophef over deze stof. Maar wat is fipronil eigenlijk?
Wat is fipronil?
Fipronil komt uit de familie van de zogenaamde fenylpyrazolen – moleculen met een benzeenring en een 5-ring met daarin twee stikstofmoleculen. De stof is in 1987 ontwikkeld door het chemisch bedrijf Rhône-Poulenc en in 1993 was het voor het eerst op de markt te krijgen. Later zijn de rechten voor deze stof verkocht aan Bayer en sinds 2003 bezit BASF de productierechten.
Waarvoor gebruiken we fipronil?
De stof wordt tegenwoordig vooral gebruikt als biocide tegen kakkerlakken en als middel tegen teken en vlooien bij honden en katten. In Amerika gebruiken ze fipronil ook tegen termieten. Daarnaast is het in Europa goedgekeurd als coating op zaden. Het molecuul verstoort de werking van het zogenoemde GABA-complex, een neurotransmitter. Het zorgt ervoor dat het transport van chloride-ionen in de zenuwen niet meer goed werken, waardoor de ongewenste beesten sterven.
Is het gevaarlijk?
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie is fipronil voor de mensen een licht irriterende stof. In grote hoeveelheden kan blootstelling leiden tot schade aan nier, lever en schildklier, maar normaal gesproken levert het niet direct gevaar op voor de volksgezondheid. Zeven mensen uit Sri Lanka die probeerden zelfmoord te plegen door een fles fipronil te drinken waren allemaal binnen vijf dagen weer ontslagen uit het ziekenhuis. De maximale dagelijkse dosis fipronil die mensen binnen mogen krijgen is 0,0002 milligram fipronil per kilogram lichaamsgewicht. In een keer mag je 0,009 milligram fipronil per kilogram binnenkrijgen. Deze waarden zijn bepaald aan de hand van resultaten in proefdieren. Onderzoekers meten hoeveel van de stof deze beesten binnen kunnen krijgen zonder dat er een effect is en delen deze waarde voor de zekerheid nog een keer door honderd.
Aan elke toepassing van bestrijdingsmiddelen zoals fipronil gaat een intensief goedkeuringstraject vooraf. De mogelijke gevaren van de stof worden getoetst door het College Toelating Gewasbeschermingsmiddelen en Biociden (CTGB) en aan de hand van die beoordeling keurt het college de stof wel of niet goed. Fipronil was niet door dit college getoetst voor gebruik tegen bloedluis bij kippen. In deze gevallen houden onderzoekers vaak een voorzorgsprincipe aan: mensen moeten zo min mogelijk worden blootgesteld aan dit soort chemicaliën, ook al heeft het geen direct effect op de gezondheid. Ook mogen dergelijke stoffen volgens de wet simpelweg niet in voedingsproducten voorkomen, dus was de NVWA eigenlijk verplicht om de eieren uit de schappen te laten halen. Dit is dan ook de voornaamste reden dat alle eieren uit de handel zijn gehaald, niet omdat ze een gevaar vormden. Uit latere metingen bleken de gehaltes fipronil in de meeste besmette eieren zo laag was dat het geen gevaar opleverde.
Hoe ruim je het op?
Veel van het fipronil uit de stallen en de kippen komt uiteindelijk in het milieu terecht. Een deel van de kippen zijn op dieet gezet, zodat ze gaan ruien en een groot deel van het vet in hun lichaam verliezen. Daarmee verliezen ze ook (een deel van) de fipronil. Maar de stallen zelf moeten ook worden gereinigd. Dit kan met peroxide of ozon, maar dat overleven de aanwezige kippen niet. De Gezondheidsdienst voor Dieren zoekt daarom inmiddels naar een milieu- en diervriendelijkere methode om het fipronil te verwijderen.
Van toen tot nu
November 2016: De NVWA krijgt een tip over het gebruik van fipronil bij de bestrijding van bloedluis bij kippen, maar na gesprekken besluiten ze dat er geen acuut gevaar voor de volksgezondheid is.
2 juni 2017: Een Belgisch pluimveebedrijf brengt het Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV) op de hoogte van het feit dat ze fipronil hebben aangetroffen in hun bedrijf.
19 juli 2017: Een bedrijf uit Weelde blijkt fipronil te gebruiken in hun middel tegen bloedluis. Dit middel verkochten ze onder andere door aan Chickfriend, een Nederlands bedrijf dat stallen reinigt.
20 juli 2017: Na meerdere meldingen over fipronil in België brengt het FAVV andere Europese landen op de hoogte.
26 juli 2017: De NVWA blokkeert uit voorzorg tientallen leghenbedrijven omdat er fipronil is aangetroffen in hun eieren.
31 juli 2017: De NVWA waarschuwt dat consumenten voorzichtig moeten zijn met het eten van eieren en publiceert een lijst met codes van eieren met een hoog fipronil gehalte.
3 augustus 2017: Sommige supermarktketens halen uit voorzorg alle eieren uit de verkoop.
8 augustus 2017: Laboratorium TLR test in opdracht van supermarkten en handelaren veel producten waar eieren in zijn verwerkt. De onderzoekers treffen ook fipronil aan in koekjes en kippenvlees, maar de concentratie is zo laag dat het geen gevaar vormt.
9 augustus 2017: BASF kondigt aan dat het zijn Europese vergunning voor het gebruik van fipronil als pesticide niet verlengt. Dit heeft volgens het bedrijf niks te maken met de ophef rondom de besmette eieren.
14 augustus 2017: De NVWA maakt nog acht eiercodes bekend van bedrijven die uit zichzelf hebben gemeldt dat ze hun hokken hebben bespoten met fipronil.